چالش های پژوهش تکرار مکررات از روز گذشته تا فردا

مطب نما: مطب نما: نظام پژوهش کشور در سالهای قبل با سه چالش «تامین منابع مالی»، «پژوهش های غیر کاربردی» و «نگاه کمی نگرانه به پژوهش» مواجه بوده است. در این گزارش، نیم نگاهی به این سه چالش مهم می اندازیم.

به گزارش مطب نما به نقل از ایسنا، در سالهای اخیر در سرویس پژوهش ایسنا، مصاحبه های مختلفی در مورد مشکلات و چالش های پژوهش و فناوری در کشور با متخصصان، صاحب نظران و پژوهشگران انجام دادیم. به نظر می آید که برخی چالش ها علیرغم این که بسیار در مورد آنها صحبت شده، هنوز وجود دارند.

در این گزارش سعی کردیم به بازخوانی سه چالش مهم حوزه پژوهش و فناوری کشور که در پنج سال اخیر بطور متناوب توسط کارشناسان مطرح شده اند، بپردازیم.

بودجه و هدف هایی که به آن نرسیدیم

گل سر سبد و پر تکرارترین موضوع در این سال ها که همیشه نگرانی پژوهشگران را به دنبال داشته است، بودجه پژوهش است. مسئولین تراز اول کشور، همیشه بر توجه به علم و فناوری و همین طور افزایش بودجه های پژوهش سفارش می کنند و برمبنای اسناد بالادستی به افزایش بودجه پژوهش به سه درصد از تولید ناخالص داخلی تاکید گردیده است. بطوریکه در برنامه های توسعه دوم (سال های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸) سهم هزینه های تحقیقات از تولید ناخالص ۱.۵ درصد هدف گذاری شده بود و تا برنامه ششم توسعه (۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰) نیز این هدف گذاری انجام شده بود و قرار بود سهم اعتبارات پژوهش و فناوری بخش دولتی از تولید ناخالص داخلی تا سال ۱۴۰۰ به ۱.۵ درصد برسد؛ ولی با وجود گذشت ۲۷ سال، هنوز سهم پژوهش و فناوری از تولید ناخالص داخلی کم تر از نیم درصد است و فرسنگ ها از اهداف تعیین شده فاصله دارد.

این در حالی است که آمار مقالات نمایه شده در پایگاه های بین المللی و همین طور میزان استنادات مقالات پژوهشگران ایرانی همیشه درحال افزایش بوده است.

این سرمایه گذاریِ اندک بر روی پژوهش و تحقیق و توسعه در کشور و همین طور افزایش هزینه های تحقیق در سالهای اخیر به علت افزایش چشم گیر قیمت ارز، سبب شده پژوهشگران و اساتید که تا روز گذشته برخی هزینه ها را شخصاً از جیب پرداخت می کردند، دیگر نتوانند از پس هزینه های پژوهش برآیند.

به گفته دکتر فریدون عزیزی، رئیس پژوهشکده علوم غدد درون ریز و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی؛ در این شرایط پژوهشکده ها و مراکز تحقیقاتی به تدریج تبدیل به یک مؤسسه اداری می شوند که می تواند حقوق و مزایای کارمندان و محققین خودرا تا حدودی برآورده کند، ولی توانایی انجام پژوهش های خلاق و نوآور را از دست می دهند.

در این شرایط اتفاقاتی مانند مهاجرت پژوهشگران، انجام پژوهش های تکراری و کم کیفیت و حتی مقاله سازی و... ممکنست دور از ذهن نباشد و بگفته دکتر ایرج فاضل، استاد پیشکسوت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، در کشورهای پیشرفته، پژوهشگر دغدغه ای در حوزه تامین نیازهای اولیه و معیشتی ندارد. پژوهشگر تا حدی تاب آوری دارد، اگر ایمان و توکل به خدا نداشته باشد، مشکل تامین معیشت و رفع نیازهای اولیه زندگی داشته باشد، نمی تواند هر شرایطی را تحمل کند و ممکنست مرتکب خطا شده یا از کشور مهاجرت کند.

در کنار این کمبود منابع مالی برای پژوهش، نحوه هزینه کرد و مدیریت منابع مالی اندک نیز از دیگر چالش های این حوزه است. بگفته دکتر کمال خدایی، رییس پژوهشکده علوم پایه کاربردی؛ مسئله محور نبودن تحقیقات درد بسیار بزرگی است. کمبود بودجه هم درد دیگری است؛ اما از همه بدتر، مسئله محور نبودن تحقیقات است که موجب می شود همین بودجه محدود پژوهشی جایی خرج شود که عملاً مشکلی از جامعه را حل نمی کند.

کاربردی سازی پژوهش؛ از «ساعت» تا «نان»!

در مورد کاربردی شدن، نیاز محور و مسئله محور شدن پژوهش ها، در دوران مسئولین مختلف، اقداماتی انجام شده، ولی آنطور که باید و شاید چرخه ورود نتایج تحقیقات به جامعه و حل نیازهای کشور، تکمیل نشده است.

به گفته دکتر افشین زرقی، معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، عصر انجام پژوهش های هزینه بر و منتج به مقاله بی اثر تمام شده و دانشگاه ها و ارکان آن باید به سمت انجام پژوهش های کاربردی، مؤثر و منتج به حل مساله حرکت کنند؛ چونکه تا وقتی که دانشگاه ها به سمت پژوهش های مسئله محور و کاربردی حرکت نکنند، باور مسئولین نسبت به پژوهش تغییر نخواهد کرد.

یکی از اقداماتی که برای نیازمحورشدن تحقیقات در سالهای گذشته انجام شد، ایجاد سامانه هایی برای پیوند عرضه و تقاضای پژوهش بودند. یکی از قدیمی ترین آنها سامانه «ساعت»؛ سامانه عرضه و تقاضای پژوهش بود که در سال ۱۳۹۶ توسط ایرانداک با هدف تقاضامحور شدن تحقیقات افتتاح شد و تا سال ۱۳۹۸ به فعالیت ادامه می داد.

در سال ۱۳۹۸ سامانه دیگری با نام «ساتع»؛ سامانه اجرائی تقاضا و عرضه پژوهش و فناوری توسط دبیرخانه شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری با هدف به کارگیری توانمندی های داخلی جهت رفع نیازهای فناورانه کشور افتتاح شد.

همچنین امسال نیز سامانه «نان»؛ نظام ایده ها و نیازها به درخواست معاونت فناوری و نوآوری وزارت علوم، توسط مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) افتتاح شد تا تمام سامانه های موجود در کشور برای ارائه نیازها، زیر مجموعه یک پنجره واحد فعالیت کنند.

تا کنون دانشگاه ها، پژوهشگاه ها، پارک های علم و فناوری، سازمان های مدیریت و برنامه ریزی در استانها، سامانه های مرتبط همچون سامانه مدیریت اطلاعات تحقیقاتی (سمات)، سامانه اجرائی تقاضا و عرضه پژوهش و فناوری (ساتع)، سامانه ارتباط جامعه و صنعت با دانشگاه (ساجد)، سامانه توانمندی ها و اعلام نیازهای ایران (توانیران) و برخی وزارتخانه ها همچون وزارت نفت و وزارت نیرو، با سامانه «نان» همکاری می کنند.

بر اساس آخرین اطلاعات از سامانه «نان» تا نیمه آذر ماه ۱۴۰۱، تعداد ایده های دریافتی ۵۸۰ ایده در قالب های طرح تحقیقاتی، توانمندی فناورانه، محصول دانش بنیان و پارسا (پایان نامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری) و ۶۳۲۱ نیاز در این سامانه به ثبت رسیده است.

باید منتظر ماند و دید که این سامانه می تواند نقش مؤثری در نیازمحور شدن تحقیقات و یافتن مشتری برای تحقیقات و رفع نیازهای کشور بازی کند یا خیر.

تشویق مقالات و مشکلات متعاقب آن

یکی از چالش های دیگر نظام پژوهش کشور، بخشنامه های مختلفی است که پژوهشگران را به نوشتن مقاله بیشتر تشویق می کند. همچون این بخشنامه ها، بخشنامه جذب و ارتقای اعضای هیئت عملی است که موجب می شود پژوهشگران بیش از کیفیت مقاله، بدنبال افزودن به تعداد مقالات خود باشند.

به گفته یک استاد فلسفه دانشگاه اصفهان؛ هر کاری که در نظام اجتماعی، پاداش بگیرد، به بقای آن موضوع کمک می نماید. برای مثال؛ استاد دانشگاه، دانشجو را مجبور کرده که مقاله بدهد، من ِاستاد دانشگاه، از مقاله دانشجو به عنوان مقاله خودم استفاده می کنم، از استادیار به دانشیار ارتقا پیدا می کنم و پاداش می گیرم. در ادامه نیز ممکنست به دانشجوی خودم که با من کار می کند هم دو پروژه دیگر بدهم! همین موجب ادامه یافتن چرخه پاداش می شود و مشکل ادامه خواهد یافت. در حقیقت نظام پاداش این مسئله را بوجود می آورد.

نکته ای که در این جا مورد غفلت قرار گرفته، آنست که در بخشنامه ها، بیشتر «مقاله» به عنوان دستاورد یک پژوهش در نظر گرفته شده است، در صورتیکه مقاله تنها خروجی یک تحقیق نیست و یکی از خروجی های تحقیق، مقاله است.

به گفته یکی از پژوهشگران پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک؛ نوشتن مقاله در روزنامه، یکی از کارهای به شدت مثبت و مفیدی است که در دانشگاه های خارجی برای آن اهمیت قائل هستند. چونکه می گویند این پژوهشگر، چیزی را که بلد است، به زبان عامیانه و برای مخاطب عام مطرح می کند تا مخاطب روزنامه یا خبرگزاری از آن استفاده نماید. زمانی که پژوهشگر یک مقاله در یک روزنامه منتشر می کند، دانش گستری می کند و این باارزش است.

وی در مورد اهمیت توجه به تاثیر تحقیقات می گوید: کسی مثل مرحوم مریم میرزاخانی، حدود ۲۰-۳۰ مقاله داشته است، ولی طبیعتاً اثری که او داشته، قابل مقایسه با پژوهشگران دیگری که سالی ۱۲۰-۱۳۰ مقاله می نویسند، نیست. اگر مرحوم مریم میرزاخانی در سیستم آموزش عالی ما بود، هنوز استادیار بود! چون مقاله های وی هرچقدر هم باکیفیت، هر چقدر هم اثرگذار و نقش آفرین، خیلی به حساب نمی آمد. در نظام ارزیابی آموزش عالی ما نگاه می کنند که چقدر مقاله دارید.

قرار دادن وزن بیشتر برای مقاله، بجای بررسی تاثیر تحقیقات سبب شده که مطالبی مانند ترویج علم، شرکت در کنفرانس، ارائه محصول، ارائه راهکارهای سیاستی، تالیف کتاب، ارائه نتایج تحقیقات به زبان ساده برای جامعه و... مورد غفلت قرار گیرند و همین موضوع نیز می تواند به کاهش کیفیت تحقیقات و بروز تخلفات علمی نیز منجر شود.

دکتر سید رضا شاکری، معاون پژوهشی سابق پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، در این حوزه می گوید: منِ پژوهشگر برای ارتقاء باید معیارهای لحاظ شده توسط وزارت علوم مانند تولید مقاله، تدریس، شرکت در کارگاه را رعایت کنم؛ اما طرح پژوهشی امتیاز کمی دارد، گزارش راهبردی امتیازی ندارد، مقاله علمی ترویجی امتیاز بسیار کمتر نسبت به مقاله علمی پژوهشی و ISI دارد. سفارش های سیاستی و گفتگوهای سازنده علمی/اجرایی باید به عنوان نتایج و یا نظام پیشنهادها در ارتقاء امتیاز داشته باشند. پژوهشگر علوم انسانی باید مهارت هایی برای انتقال و کاربست نتایح پژوهش خویش کسب کرده و در ارتقای او این مهارت ها سهم داشته باشد.

به گفته دکتر وحید احمدی، معاون اسبق وزارت علوم؛ تعداد مقالات و میزان استنادات به مقالات پژوهشگران ایرانی روبه افزایش است، اما پارادوکسی که وجود دارد این است که با وجود کمبود اعتبارات پژوهشی در ایران، پس این تعداد مقالات و رشد رتبه علمی بر چه اساسی است؟ این وضعیت بیان کننده این است که قانونا هم برای استاد و هم برای دانشجو ساختاری را به وجود آورده ایم که برای ارتقاء یا استخدام رسمی یا ادامه دادن تحصیل حتما باید مقاله داشته باشند.

نگاه کمی نگر و ملاک های عددی برای پژوهش در سیاستگذاری می توانند حتی تعاملات بین دانشگاهیان را نیز تحت تاثیر قرار دهند. به گفته دکتر کیوان الستی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور؛ وقتی نهادهای دولتی که وظیفه سیاستگذاری را نیز بر عهده دارند، مبنای سیاست های خودرا ملاک های عددی می گذارند، پس از مدتی خود دانشگاهیان هم نوع تعاملات خودرا تغییر می دهند. آنها متوجه می شوند که با همکار خودشان سر و کار ندارند و در درجه اول با مسؤولین و ارزیاب های بزرگ سر و کار دارند! پس فعالیت های «علمی شان» را نیز با این افراد تنظیم می کنند. برای مثال در جلسه دفاع یک دانشجو، منِ استاد راهنما، دیگر خودم را در مقابل استادِ داور مسئول نمی دانم و داور نیز خودش را در مقابل من مسئول نمی داند. بلکه ما هر دو خودمان را در قبال نهاد بالادست مسئول می دانیم که مقرر است به آنچه در جلسه دفاع اتفاق می افتد، امتیاز دهد. در این شرایط دیگر تمایلی به اینکه یکدیگر را نقد نماییم، نداریم و طوری رفتار می نماییم که به نفع هردو باشد. طوری کار می نماییم که من یک امتیازی بگیرم و در یک جلسه دیگر، طرف مقابل امتیاز بگیرد و در نهایت موجب ارتقای هر دوی ما شود! این اتفاق آرام آرام در کل دانشگاه اتفاق می افتد و آرام آرام روابط اصیل دانشگاهی تحت تاثیر این مناسبات پوچ قرار می گیرد.

در سالهای اخیر صحبت های مختلفی درباره ی ضرورت تغییر بخشنامه های جذب و ارتقاء و شیوه های مختلف اندازه گیری تاثیر تحقیقات مطرح گردیده است. در دوره ی جدید مسئولیت وزارت علوم نیز تغییراتی در شیوه نامه های اعطای پایه های تشویقی برای اعضای هیئت علمی به وجود آمده است. باید ببینیم که در آینده آیا این اقدامات و تاکیدها می تواند تعادل را به نظام پژوهش و فناوری کشور برگرداند؟

1401/10/12

17:44:36

5.0 / 5

556

تگهای خبر: آموزش , پزشك , پزشكی , تولید

این مطلب مطب نما را می پسندید؟

(1)

(0)

تازه ترین مطالب مطب نما

نظرات بینندگان مطب نما در مورد این مطلب

نظر شما در مورد این مطلب

نام:

ایمیل:

نظر:

سوال:

= ۶ بعلاوه ۵