در یك مطالعه بررسی شد
بحران تأمین آب در حوضه آبریز زاینده رود و سفارش هایی برای مدیریت آن
محمدمهدی اسماعیلی؛ استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران، در مطالعه ای که پاییز سال 1399 انتشار یافته، بحران تأمین آب در حوضه آبریز زاینده رود، مسائل اجتماعی و راهکارهای مدیریت آنرا مورد بررسی قرار داده است.
به گزارش مطب نما به نقل از ایسنا، ایران همچون کشورهایی است که با عنایت به میزان منابع آب و سرانه مصرف، با کمبود فیزیکی آب مواجه می باشد. بحران آب، نشان دهنده وضعیتی است که میزان سرانه یا میزان دسترسی به آب تجدیدپذیر برای مصرف سالانه افراد، کم تر از میزان استاندارد جهانی باشد. شاخص ها و مدلهای مختلفی برای ارزیابی میزان بحران آب در کشورها استفاده شده است. بر طبق این شاخص ها، کشور ایران حالا در وضعیت بحران شدید آب قرار دارد.
بر اساس پیشبینی های بانک جهانی و ناسا و ارزیابی های مختلف، امروز وضعیت آب در ایران، به مرز اضطرار رسیده است. استان هایی مانند فارس، سیستان و بلوچستان، اصفهان، کرمان، یزد و... بیش تر و زودتر از سایر مناطق کشور به مرز بحران و اضطرار در آب رسیده اند و چنان چه در اینباره چاره اندیشی نشود، در آینده نزدیک رقابت بر سر آب، اختلافات قومی در کشور را در چارچوب درگیری های استانی و منطقه ای تشدید خواهد نمود.
با توجه به اهمیت این مساله، محمدمهدی اسماعیلی؛ استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران، در یک مطالعه و با استفاده از روش پژوهش میدانی، به بررسی بحران تأمین آب در حوضه آبریز زاینده رود، مسائل اجتماعی و راهکارهای مدیریت این مساله پرداخته است.
نویسنده این مقاله به علت داشتن سابقه مدیریتی بین سالهای ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲ و تعامل مستقیم با مبحث بحران تأمین آب در حوضه آبریز زاینده رود، این مورد را مورد بررسی قرار داده است.
ایران به شش حوضه آب ریز بزرگ شامل؛ حوضه آبریز «دریای خزر»، حوضه آبریز «خلیج فارس و دریای عمان»، حوضه آبریز «دریاچه ارومیه»، حوضه آبریز «مرکزی»، حوضه آبریز «هامون» و حوضه آبریز «سرخس» تقسیم شده است.
مهم ترین رودخانه جاری در فلات مرکزی ایران، زاینده رود، به طول ۳۵۰ کیلومتر است که از ارتفاعات زردکوه و قله های موجود در شهرستان کوهرنگ سرچشمه گرفته است و از مغرب به مشرق تا نمک زار طبیعی باطلاق گاوخونی، جریان دارد.
دلایل خشک شدن زاینده رود
زاینده رود در سالهای اخیر با تنش های کیفی و کمی زیادی مواجه بوده است. از نظر کیفی، این رودخانه با بیشتر از ۷۰ درصد آلودگی، در گروه رودخانه های آلوده کشور قرار دارد. از نظر کمی هم تعداد خشکی های متوالی در سالهای اخیر، شاخص مهمی برای بحران زاینده رود است.
در حالت کلی دو عامل طبیعی و انسانی تاثیرات اصلی را در خشکی این رودخانه داشته اند که نقش عامل انسانی به مراتب بیشتر بوده است. عامل انسانی با تعریف مصارف آبی مختلف و متنوع از زاینده رود، بدون توجه به توان رودخانه در تأمین این نیازها و بدون محاسبه نسبت مقدار آب رودخانه و مصارف موجود، سبب برهم خوردن تعادل ورود و خروج یا منابع و مصارف آب و ایجاد بحران در رودخانه شده است.
مصارف صنعتی، شهری، افزایش سطح زیر کشت، جمعیت، مدیریت منابع آبی، نگرش غیرسیستمی به زاینده رود، توازن نداشتن در برداشت آب در نواحی مختلف و نگرش اقتصادی به رودخانه؛ از مهم ترین مؤلفه های فشار بر زاینده رود بوده اند.
آب های زیرزمینی حوضه هم به علت کمبودهای شدید آب در ۵۰ سال قبل کاهش فراوان یافته است و خیلی از چاه ها کم آب یا خشک شده اند. الگوی توسعه در مناطق بهره بردار از زاینده رود؛ همچون در استانهای اصفهان، یزد و چهارمحال و بختیاری، ناپایدار و مبتنی بر مصرف بالای آب است؛ درحالی که چیدمان توسعه باید برپایه آمایش سرزمین باشد.
مسائل اجتماعی ناشی از کمبود آب در حوضه زاینده رود
کشاورزان حقابه دار اصفهان، مهم ترین گروه معترض به وضعیت بحرانی آب در این حوضه هستند که بیشترین ظرفیت را برای بسیج کشاورزان و سازمان بخشی به اعتراضات دارند. کشاورزان حوضه زاینده رود اصفهان به دو بخش عمده تقسیم می شوند. بعضی از آنها حقابه دار هستند که بر مبنای طومار شیخ بهایی در شرق شهرستان اصفهان و غرب استان اصفهان، باغ دارند. این گروه در صف اول معترضان به وضع موجود آب هستند. بخش دیگر، کشاورزان سهم بر هستند که در سالهای پرآبی زاینده رود تا اوایل دهه هفتاد شمسی، با پرداخت هزینه های حفر کانال، از آب زاینده رود استفاده کردند. در قراردادهای آب منطقه ای با این کشاورزان تصریح شده است که شرط تخصیص آب، وجود مازاد است. بنابراین در ۱۰ سال گذشته آبی برای آنها رهاسازی نشده است. این کشاورزان با وجود اعتراض، اقدام عملی و حرکت اجتماعی جهت استفاده از آب انجام نمی دهند.
بحران تأمین آب در حوضه آبریز زاینده رود به شکل گیری اعتراضات اجتماعی، بخصوص در سالهای ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ منجر گردیده است. مهم ترین اعتراضات اجتماعی شامل «حمله به تاسیسات انتقال آب به یزد»، « اعتراض به طرح انتقال آب بهشت آباد به فلات مرکزی»، «اعتراض مسؤلان چهارمحال و بختیاری به راه اندازی تونل گلاب» و «به خطر افتادن ادامه حیت موسسات بزرگ اقتصادی و صنعتی» بوده است.
توصیه هایی برای کاهش مشکلات حوضه زاینده رود و پیشگیری از تشدید التهاب
در این مطالعه عنوان شده است که معضلات و مسائل عنوان شده، بیان گر این حقیقت است که در صورت کمبود آب یا کاهش دسترسی به منابع آب شیرین، احتمال بروز بحران در هر یک از حوزه های بحران خیز، مانند بحران قومیتی، بحران کارآمدی یا بحران مشروعیت به شدت افزایش می یابد. در این میان؛ بروز آشوب های اجتماعی ناشی از بیکاری، منازعات قومی بر سر تقسیم آب و دستیابی به سهم آب بیشتر، کمبود آب آشامیدنی و نگرانی های وابسته به آنرا هم نباید از نظر دور داشت. هر یک از این موارد، امکان دارد به بحرانی مستقل، یا به زمینه ای برای پدیدآمدن بحران های امنیتی منجر شود.
با توجه به مسائل عنوان شده، پرجمعیت بودن بخش مرکزی اصفهان و همینطور احتمال مخاطرات امنیتی به علت هم جواری با تاسیسات هسته ای اصفهان؛ نویسنده این مقاله پیشنهاداتی را برای پیشگیری از تشدید فضای ملتهب و برداشتن گام های اساسی برای کاهش مشکلات، سفارش کرده است:
- چاره ای اساسی درازمدت؛ عملی کردن طرح آمایش سرزمین برای همه استان ها، بخصوص استانهای اصفهان، چهارمحال و بختیاری، یزد، کرمان و خوزستان، به صورت صحیح و علمی است و هر گونه توسعه جدید در بخش های مختلف، مستند بر پایه اصول علمی باشد.
- تجدیدنظر دولت و مجلس در قانون استقلال آب منطقه ای استان ها مصوب ۱۳۸۳ در مجلس هفتم که با اصول علمی و اصول مدیریت اجتماعی هم خوانی ندارد و در دامن زدن به تنش های اجتماعی بین استانی هم بی تاثیر نیست و ایجاد مدیریت واحد حوضه رودخانه زاینده رود برای پیشگیری از گرایش های بومی مدیران آب منطقه ای در جلسات استانی. مدیریت واحد حوضه رودخانه زاینده رود از مهم ترین اقدامات کوتاه مدت است که می تواند بسیار مؤثر باشد.
- تشکیل شورای برنامه ریزی و مدیریت آب بین استانی، زیرنظر وزارت کشور و وزات نیرو و با شرکت تمام بخش های مصرف کننده آب مانند کشاورزان، شهروندان، صاحبان صنایع و سازمان های در ارتباط با آنها. این شورا نیازمند بهره گیری از مشاوره کمیته ای علمی شامل متخصصان رشته های مختلف در ارتباط با آب و اقتصاد است.
- لزوم ورود جدی مدیریت وزارت جهاد کشاورزی در اصلاح روش های سنتی آبیاری و پیشنهاد کشت محصولات جدید. پیگیری و تداوم سیاست های اجرایی واقع بینانه در حوزه کشاورزی می تواند فضای تصمیم گیری های مهم در تغییر اتکای موجود مردم منطقه به درآمد ناشی از کشاورزی را به موارد جایگزین مانند اشتغال در صنایع متناسب با شرایط اقلیمی و استفاده از ظرفیت های گردشگری فراهم آورد.
- تغییر راهبردهای مدیریت فضای سبز شهری، بخصوص شهر اصفهان که الگوی همه شهرها و روستاهای استان و حتی بعضی از شهرهای کشور است و باید بر مبنای اقلیم خشک برنامه ریزی و طراحی شود. همینطور لزوم استفاده از گیاهان بومی و مقاوم به خشکی و استفاده از چمن های مقاوم یا گرامینه های بومی و محدودیت سطوح چمن کاری به فضاهایی که واقعاً مورد نیاز است.
- پیشگیری از بارگزارهای جدید زاینده رود که متاسفانه هنوز هم تلاش می شود با طرح های انتقال آب از حوضه زاینده رود و اجرای پروژه های صنعتی جدید، ادامه یابد. هرچند امکان دارد استدلال مدیران ملی و استانی بر ناچیزبودن مقدار آب مورد نیاز پروژه ها باشد، تأثیرات اجتماعی و حساسیت های محلی آن، هزینه های فراوانی دارد.
- تداوم طرح های انتقال بین حوضه ای، بخصوص انجام و اتمام پروژه انتقال آب بهشت آباد، امری ضروری می باشد. با عنایت به بحران جدی آب در فلات مرکزی و نیاز استانهای اصفهان، یزد و کرمان و همینطور با رفع دغدغ ههای مطرح در فضای افکار عمومی استان خوزستان، این طرح مهم باید اجرایی شود.
- استفاده از فناوری های نوین در شیرین کردن آب و انتقال آن از خلیج فارس به فلات مرکزی و از دریای خزر به مناطقی مانند سمنان، می تواند یکی از گزینه های مهم و چاره ساز در مدیریت بحران آب و خشک سالی باشد.
یافته های این مطالعه پاییز سال ۱۳۹۹، به صورت مقاله علمی با عنوان «بحران تأمین آب در حوضه آبریز زاینده رود؛ مسائل سیاسی و اجتماعی و راهکارهایی برای مدیریت آن» در فصل نامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، زیر نظر موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، انتشار یافته است.
منبع: مطب نما
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب