دانشمندان دو درصد برتر حواشی، بازتاب ها و سوالات بی جواب
همین چند روز پیش بود که سایت های مختلف از دانشگاه ها گرفته تا برخی وزارتخانه ها و رسانه، مملو از خبرهای افتخارآفرینی و حضور اعضای هیئت علمی دانشگاه های ایران در فهرست «دانشمندان دو درصد برتر جهان» بودند و بیش از دو هفته، بازتاب این اخبار ادامه داشت، تا اینکه در تاریخ 17 آبان ماه، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام با انتشار یک گزارش، «فهرست دانشگاه استنفورد» را مورد تحلیل و نقد قرار داد. بعد از آن نیز معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم نیز دراین باره اعلام موضع کرد. حال سوال این جاست که چرا واکنش ها نسبت به «فهرست استنفورد»، انقدر دیر اتفاق افتاد؟
به گزارش مطب نما به نقل از ایسنا، یکی از اهداف سیاست گذاران علمی کشورها بهینه کردن تحقیقات است تا بتوانند با مدیریت بودجه و امکانات، با صرف هزینه کم تر به بیشترین بازدهی علمی برسند.
دانش «علم سنجی»، برای رسیدن به این اهداف به وجود آمده و این علم یکی از رایج ترین روش های ارزیابی کارهای علمی پژوهشی است. پژوهشگران این رشته به دنبال یافتن شاخص هایی هستند تا بتوانند عملکرد پژوهشگران و تولیدات علمی آنها را قابل سنجش و ارزیابی کنند و سیاستگذاری صحیحی در عرصه پژوهش صورت گیرد.
در این شاخه از علم؛ پژوهشگران، انتشارات علمی آنها، استنادات و ارجاعات آنها مورد بررسی قرار می گیرند. به همین دلیل فاکتورهای مختلفی توسط نهادهای مختلف جهانی، تعریف شده است. پایگاه هایی مانند کلاریوت آنالیتیکس، WOS (وب آو ساینس)، JCR، ESI و... نهادهای بین المللی هستند که با بهره گیری از فاکتورهای مختلف؛ افراد، مؤسسه ها، مجلات، مقاله ها و کشورها را مورد بررسی قرار می دهند.
از سالهای قبل، آمارهای اعلام شده درباب نویسندگان برتر جهانی از طرف پایگاه های مختلف، مورد توجه رسانه ها در کشور قرار می گیرند و بازتاب گسترده ای در کشور داشته اند. یکی از این آمارها، فهرستی است که در کشور ما با نام «فهرست دانشگاه استنفورد» یا «فهرست دانشمندان دو درصد برتر استنفورد» معروف است.
این لیست از سال ۲۰۱۶ بصورت سالانه، توسط برخی از پژوهشگران دانشگاه استنفورد اعلام می شود. این پژوهشگران شاخص جدیدی به نام شاخص (C) برای ارزیابی تاثیر استنادی پژوهشگران تعریف کرده اند و برمبنای آن و با بهره گیری از داده های پایگاه اسکوپوس، لیستی از نویسندگان در رشته های مختلف منتشر می کنند.
آخرین نسخه این لیست که در تاریخ ۱۹ اکتبر ۲۰۲۱ (۲۷ مهرماه ۱۴۰۰) انتشار یافت، شامل اسامی یک صد هزار نویسنده پراستناد (برحسب شاخص C) و همین طور نویسندگانی است که جزو دو درصد پراستناد در زیرحوزه تخصصی خود قرار می گیرند. در این لیست بیش از ۱۸۶ هزار نویسنده از سراسر جهان حضور دارند که در این میان ۶۵۴ نفر، پژوهشگرانی از دانشگاه های ایران هستند.
از اوایل آبان ماه، نخستین اخبار مربوط به حضور اعضای هیئت علمی دانشگاه های مختلف در وب سایت دانشگاه ها منتشر گردید و بازتاب این اخبار به وب سایت وزارت علوم و رسانه های مختلف رسید. با زیر نظر گرفتن این روند مشاهده کردیم که هر روز آمار جدیدی از دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی اعلام می شد؛ این آش تا جایی شور شد که وزارت علوم بیش از ۱۵ خبر در این مساله منتشر نمود.
در ادامه این روند و بیش از دو هفته پس از بازتاب این اخبار؛ پایگاه استنادی علوم جهان اسلام در تاریخ ۱۷ آبان ماه، در یک گزارش «فهرست دانشگاه استنفورد» را مورد تحلیل و نقد قرار داد و عنوان نمود که لیست دانشگاه استنفورد دارای اشکالاتی است و از دقت زیادی برخوردار نیست.
در این گزارش تحلیلی مواردی مانند آمار بالای «خود استنادی نویسندگان»، «تجمیع آمار مقالات و ارجاعات افراد با اسامی مشابه»، «حضور تعدادی از نویسندگان متهم به سوءرفتار علمی» و «عدم حضور تعدادی از برنده های جایزه نوبل در این فهرست»، بعنوان مهم ترین اشکالات وارده به لیست نویسندگان دو درصد برتر استنفورد عنوان شد.
همچنین در این گزارش درباب اعتبار بیشتر لیست «کلاریوت آنالیتیکس» نسبت به لیست استنفورد، عنوان شد که پایگاه کلاریوت آنالیتیکس در اعلام لیست سالانه پژوهشگران پراستناد دنیا (Highly Cited Researchers) مدارک همه نویسندگان را بررسی می کند و مواردی مانند مقالات ابطال شده، سوء رفتار علمی و نرخ بالای خوداستنادی را مورد بررسی قرار می دهد. در نتیجه، تعدادی از نویسندگان از لیست حذف می شوند. تعداد زیاد استنادات یک نویسنده ضامن قرارگیری در لیست نویسندگان پراستناد دنیا نیست. اما پژوهشگران استنفورد هیچ نوع پردازش کیفی بر روی لیست خود انجام نمی دهند و برمبنای محاسبات و حدود آستانه آماری لیست خودرا تدوین می کنند. بنابراین، کاربران بایستی برحسب نیاز خود و بدون پیش داوری از چنین داده هایی استفاده کنند و منطق محاسبه هر شاخص، ضعف ها و قوت ها و کاربردهای آنرا مدنظر قرار دهند.
در این گزارش آمده است که «فهرست استنفورد تنها لیست از پژوهشگران پراستناد نیست. تعدادی از پایگاه های اطلاعات علمی و سامانه های استنادی نیز لیست های درصدی از نویسندگان و موسسات برتر ارائه می کنند. با وجود اینکه در تمام این لیست ها ایرادات روش شناختی و نقص در داده ها وجود دارد؛ اما همچنان می توانند دیدی کلی از وضعیت تاثیرگذاری علمی پژوهشگران رشته های مختلف در موسسات و کشورهای مختلف ارائه کنند».
همچنین عنوان شد که این لیست ها جامعیت و مانعیت کافی ندارند. «همه پژوهشگران برتر و موثر در این لیست ها قرار نمی گیرند و حتی شاید بتوان گفت کسانی که در این لیست ها قرار می گیرند، لزوما بالاترین پژوهشگران نیستند. از ین جهت، این لیست ها همیشه درصدی مثبت کاذب و منفی کاذب دارند. بعلاوه، با تغییر روش شناسی ها، لیست ها و اسامی هم تغییر می کنند. بنابراین، باید توجه داشت که هر یک از سنجه های استنادی یا رتبه بندی های پژوهشگران بیان کننده نوع متفاوتی از عملکرد و دستاورد پژوهشی است». نویسندگان این گزارش، تاکید نمودند که باید از تعبیرهای نادرست از این لیست ها، پرهیز کرد و این لیست لزوماً لیست بهترین پژوهشگران نیست.
به همین دلیل پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در هر سال لیست های پایگاه استنادی را با روش های آماری و تحلیل های علم سنجی بررسی می کند و پس از رفع خطاهای آنها، لیست نرمال شده «نویسندگان یک درصد برتر ایران» را به دانشگاه های مربوطه اعلام می کند.
پس از این گزارش، دکتر غلامحسین رحیمی؛ معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم نسبت به این لیست واکنش نشان داد و در نامه ای به روسای دانشگاه ها، مراکز آموزش عالی و مراکز پژوهشی اعلام نمود: «با توجه به پیگیری برخی دانشگاه ها و موسسات پژوهشی و نیز گزارش انتشار یافته موسسه استنادی علوم (ISC) و پایش علوم و فناوری (https: //isc.ac/fa/news/۱۶۷۸) به اطلاع می رساند، فقط گزارش ها و لیست های مربوط به نظام ها و پایگاه های رتبه بندی پذیرفته شده در سطح ملی و یا بین المللی مورد تایید این معاونت است و هر گزارش یا فهرستی که توسط منابع غیر از این نظام ها و پایگاه ها در وبگاه دانشگاه ها و شبکه های خبری و اجتماعی اعلام می شود قابل استناد نمی باشد».
پس از این واکنش ها، سایت وزارت علوم تمامی اخبار در رابطه با افتخارآفرینی اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و حضور آنها در لیست استنفورد را حذف نمود.
سوالات بسیاری درباب روند انتشار و بازتاب اخبار «فهرست استنفورد» و یا «دانشمندان/نویسندگان/پژوهشگران دو درصد برتر» وجود دارد:
چرا پایگاه استنادی علوم جهان اسلام قبل از بازتاب گسترده این اخبار، درباب این لیست و شاخص اطلاع رسانی نکرده بود؟
چرا روابط عمومی دانشگاه ها درباب این مساله از پایگاه استنادی علوم که مرجع ارائه این اخبار هستند، استعلامی نگرفته بودند؟
چرا روابط عمومی وزارت علوم بعنوان یک نهاد رسمی و مرجع، توجهی نسبت به اخباری که بازتاب می دهد، ندارد؟
چرا واکنش ها به اخبار پخش شده، اینقدر دیر اتفاق افتاد؟
این علاقه بیش از اندازه به انتشار اخبار برای اثبات بهترین و بالاترین بودن در دنیا (فارغ از صحت آن ها) از کجا نشات می گیرد؟
و از همه مهم تر اینکه چرا نظام پژوهشی کشور، تنها به دنبال فاکتورهای کمی برای اثبات برتری علمی خود است؟ و تا چه زمانی این روند ادامه خواهد داشت؟
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب